เหมืองแร่แรร์เอิร์ธในลาว-เมียนมากำลังขยายตัวคุกคามแม่น้ำโขงอย่างหนัก

ทิพย์ คำลือ เกษตรกรวัย 59 ปี รดน้ำไร่นาของเธอในภาคเหนือของประเทศไทยด้วยน้ำจากแม่น้ำกก ซึ่งไหลลงมาจากประเทศเพื่อนบ้านอย่างเมียนมาร์ ก่อนที่จะมารวมกับแม่น้ำโขงที่ตัดผ่านเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มาเกือบตลอดชีวิต

แต่ตั้งแต่เดือนเมษายนที่ผ่านมา หลังจากที่ทางการเตือนประชาชนให้หยุดใช้น้ำจากแม่น้ำกกเนื่องจากความกังวลเกี่ยวกับการปนเปื้อน ทิพย์ก็ใช้น้ำบาดาลปลูกฟักทอง กระเทียม ข้าวโพดหวาน และกระเจี๊ยบเขียว

“เหมือนฉันตายไปครึ่งหนึ่งเลย” ทิพย์กล่าวขณะยืนอยู่ข้างไร่นาของเธอในตำบลท่าตอน และมองออกไปยังแม่น้ำที่เธอถูกบังคับให้หลีกเลี่ยง

ผลการวิจัยของ Stimson Center ในสหรัฐฯ ที่เพิ่งเผยแพร่เมื่อเร็วๆ นี้พบว่า ทั่วเอเชียตะวันออกเฉียงใต้แผ่นดินใหญ่ มีเหมืองมากกว่า 2,400 แห่ง ซึ่งหลายแห่งเป็นเหมืองที่ผิดกฎหมายและไร้การควบคุม อาจปล่อยสารเคมีอันตราย เช่น ไซยาไนด์และปรอทลงในน้ำในแม่น้ำ

“ขนาดที่ใหญ่โตนี้เป็นสิ่งที่น่าตกใจสำหรับผม” ไบรอัน ไอเลอร์ นักวิจัยอาวุโสของ Stimson Center กล่าว พร้อมกับชี้ให้เห็นถึงแม่น้ำสาขาหลายสายของแม่น้ำสายสำคัญ เช่น แม่น้ำโขง แม่น้ำสาละวิน และแม่น้ำอิรวดี ซึ่งน่าจะมีการปนเปื้อนในระดับสูง

รายงานของ Stimson ถือเป็นการศึกษาที่ครอบคลุมครั้งแรกเกี่ยวกับเหมืองแร่ที่อาจก่อให้เกิดมลพิษในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้แผ่นดินใหญ่ นักวิจัยได้วิเคราะห์ภาพถ่ายดาวเทียมเพื่อระบุกิจกรรมการทำเหมือง ซึ่งรวมถึงแหล่งทำเหมืองตะกอนน้ำ 366 แห่ง แหล่งทำเหมืองกองแร่ 359 แห่ง และเหมืองแร่แรร์เอิร์ธ 77 แห่งที่ไหลลงสู่ลุ่มน้ำโขง

แหล่งทำเหมืองตะกอนน้ำส่วนใหญ่เป็นเหมืองทองคำ แม้ว่าบางแห่งจะขุดแร่ดีบุกและแร่เงินด้วย แหล่งทำเหมืองกองแร่ประกอบด้วยแหล่งขุดแร่ทองคำ นิกเกิล ทองแดง และแมงกานีส

อายเลอร์เผยว่า แม่น้ำโขงเป็นแม่น้ำที่ใหญ่เป็นอันดับสามของเอเชีย และหล่อเลี้ยงชีวิตความเป็นอยู่ของผู้คนมากกว่า 70 ล้านคน รวมถึงการส่งออกผลิตภัณฑ์ทางการเกษตรและการประมงไปทั่วโลก ก่อนหน้านี้แม่น้ำโขงถูกมองว่าเป็นระบบแม่น้ำที่สะอาด

“เนื่องจากพื้นที่ส่วนใหญ่ของลุ่มแม่น้ำโขงไม่ได้อยู่ภายใต้การควบคุมของกฎหมายและกฎระเบียบที่สมเหตุสมผล ด้วยเหตุนี้ลุ่มแม่น้ำโขงจึงกลายเป็นแหล่งสำหรับกิจกรรมที่ไร้การควบคุมเช่นนี้ ซึ่งข้อมูลของเราพบว่า เกิดขึ้นอย่างเข้มข้นและมีขนาดใหญ่โต”

สารเคมีพิษที่ปล่อยออกมาจากการทำเหมืองแร่แรร์เอิร์ธที่ไร้การควบคุม ได้แก่ แอมโมเนียมซัลเฟต โซเดียมไซยาไนด์ และปรอท ซึ่งถูกใช้ในการทำเหมืองทองคำสองประเภทที่แตกต่างกัน

นั่นไม่เพียงแต่ทำให้ผู้คนหลายล้านคนที่อาศัยอยู่ริมแม่น้ำโขงในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ต้องเผชิญความเสี่ยงด้านสุขภาพเท่านั้น แต่ยังรวมถึงผู้บริโภคในพื้นที่อื่นๆ ด้วย

“ไม่มีซูเปอร์มาร์เก็ตขนาดใหญ่แห่งใดในสหรัฐฯ ที่ไม่มีสินค้าจากลุ่มน้ำโขง ไม่ว่าจะเป็นกุ้ง ข้าว และปลา” อายเลอร์กล่าว

เหมืองที่จีนหนุนหลัง

ธนพล เพ็ญรัตน์ จากสำนักงานวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม ซึ่งเป็นหน่วยงานวิจัยของรัฐบาลไทยเผยว่า รูปแบบการปนเปื้อนในตัวอย่างจากแม่น้ำกกแสดงให้เห็นถึงการมีอยู่ของสารหนู ซึ่งเชื่อมโยงกับการทำเหมืองแรร์เอิร์ธและทองคำ ควบคู่ไปกับแรร์เอิร์ธที่ชนิดหนัก เช่น ดิสโพรเซียมและเทอร์เบียม

“เพิ่งผ่านไปเพียงสองปีนับตั้งแต่การทำเหมืองแรร์เอิร์ธและทองคำในเมียนมาบริเวณต้นน้ำของแม่น้ำกกเพิ่มขึ้น” ธนพล ผู้ซึ่งดำเนินการตรวจสอบแหล่งน้ำในปีนี้และเตือนว่าระดับการปนเปื้อนจะพุ่งสูงขึ้นอย่างรวดเร็วหากไม่ยุติการทำเหมืองกล่าว

เมียนมาซึ่งเกิดความขัดแย้งหลังจากกองทัพเข้ายึดอำนาจในปี 2021 เป็นหนึ่งในประเทศผู้ผลิตแรร์เอิร์ธชนิดหนัก ซึ่งเป็นแร่ธาตุสำคัญที่ถูกนำไปผสมในแม่เหล็กที่ใช้ขับเคลื่อนกังหันลม ยานยนต์ไฟฟ้า และระบบป้องกันประเทศ รายใหญ่ที่สุดของโลก

จากแหล่งขุดในเมียนมา วัตถุดิบจะถูกขนส่งไปแปรรูปที่ประเทศจีน ซึ่งแทบจะเป็นผู้ผูกขาดการผลิตแม่เหล็กที่สำคัญเหล่านี้ โดยปักกิ่งใช้แร่ธาตุหายากเป็นเครื่องมือต่อรองในการทำสงครามภาษีกับสหรัฐฯ

อายเลอร์เผยว่า เหมืองต่างๆ ทั่วเมียนมาและลาวใช้การชะล้างในแหล่งแร่ (in-situ leating) เพื่อสกัดแรร์เอิร์ธที่พัฒนาขึ้นในประเทศจีนในช่วงแรก “โดยทั่วไปแล้ว ชาวจีนทำงานในเหมืองเหล่านี้ในฐานะผู้จัดการและผู้เชี่ยวชาญด้านเทคนิค”

กระทรวงการต่างประเทศของจีนตอบคำถามจากสำนักข่าว Reuters โดยระบุว่า กระทรวงฯ ไม่ทราบถึงสถานการณ์ดังกล่าว

“ฝ่ายจีนได้เรียกร้องให้บริษัทจีนในต่างประเทศดำเนินการผลิตและดำเนินธุรกิจตามกฎหมายและข้อบังคับท้องถิ่นอย่างต่อเนื่อง และต้องใช้มาตรการที่เข้มงวดเพื่อปกป้องสิ่งแวดล้อม” การต่างประเทศของจีนระบุ

ส่วนรัฐบาลไทยได้จัดตั้งหน่วยเฉพาะกิจใหม่ 3 หน่วย เพื่อประสานความร่วมมือระหว่างประเทศ ติดตามผลกระทบต่อสุขภาพจากเหมืองแร่ และจัดหาแหล่งวัตถุดิบทางเลือกให้กับชุมชนริมแม่น้ำกก แม่น้ำไทร แม่น้ำโขง และแม่น้ำสาละวิน

ทางตอนเหนือของอำเภอท่าตอนยังคงปรากฏป้ายแขวนอยู่บนสะพานข้ามแม่น้ำกก เรียกร้องให้ทางการปิดเหมืองแร่แรร์เอิร์ธที่อยู่เหนือแม่น้ำ และเกษตรกรอย่างทิพย์กำลังต้องการความช่วยเหลืออย่างเร่งด่วน

“ฉันแค่อยากให้แม่น้ำกกกลับมาเป็นเหมือนเดิม เป็นที่ที่เราสามารถกินอาหาร อาบน้ำ เล่นน้ำ และใช้ประโยชน์จากมันเพื่อการเกษตร ฉันหวังว่าจะมีใครสักคนช่วยทำให้สิ่งนั้นเกิดขึ้น” ทิพย์ทิ้งท้าย

Photo by MANAN VATSYAYANA / AFP