“สวยจังเลย ทำไปให้หน่อยนะ ทำเองหรือเปล่า” น้ำเสียงอ่อนหวานอบอุ่น ของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ถามชาวบ้านใส่ผ้าถุงสีเม็ดมะขาม “ลายน้ำฟองหน่วย” มาเฝ้ารับเสด็จ
แม้เวลาจะผ่านมากว่า 50 ปีแล้ว แต่ยังคงอยู่ในความทรงจำของ สุภาณี ประชามูล ประธานวิสาหกิจชุมชนผ้าไหมมัดหมี่บ้านหัวฝาย ต.ปอแดง อ.ชนบท จ.ขอนแก่น
สุภาณี ได้เล่าย้อนถึงความปราบปลื้มเมื่อครั้งวันวาน ว่า หลังจากวันนั้นได้ทอผ้าไหมส่งสวนจิตรลดาต่อเนื่อง ไม่นานบ้านหัวฝาย อ.ชนบท ได้เข้าเป็นสมาชิกส่งผ้าไหมให้สวนจิตรลดาตลอดมา ได้นั่งรถไฟไปรับเส้นไหมที่สวนจิตรลดามาทอ เพราะในช่วงนั้นไหมที่ชาวบ้านเลี้ยงไว้ผลิตไม่ทัน อีกทั้งได้มีโอกาสได้เรียนรู้เพิ่มศักยภาพการทอผ้าไหม ออกแบบลวดลาย มีอาชีพ รายได้ เป็นที่รู้จักของคนที่ชื่นชอบผ้าไหมมาจนถึงทุกวันนี้
“จากที่ชาวบ้านทอผ้าใช้กันในครัวเรือน เพราะไม่รู้จะไปขายที่ไหน หลังจากที่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เยี่ยมประชาชนในพื้นที่ห่างไกล ทอดพระเนตรเห็นลายผ้าไหม รวมทั้งการทอผ้าอย่างประณีต ท่านรับผ้าไหมของชาวบ้านไป ตลาดแรกที่ชาวบ้านขายคือสวนจิตรลดา ตั้งแต่นั้นมา ชาวบ้านลืมตาอ้าปากได้ก็เพราะพระองค์ท่าน ที่เป็นผู้ให้ชีวิตในการถักทอผ้าไหม”
“ป้าอยู่ในสมัยที่ได้เข้าเฝ้ารอรับเสด็จท่าน เมื่อทราบข่าวการสวรรคตรู้สึกใจหาย ยิ่งซาบซึ้งในพระมหากรุณาธิคุณ เพราะท่านเป็นเหมือนแม่ เป็นผู้ให้ชีวิตกับชาวบ้านในพื้นที่ห่างไกล ต่อจากนี้หน้าที่ของเราคือการสืบสาน ส่งต่อภูมิปัญญาการทอผ้าไหมไม่ให้สูญหาย ตามความประสงค์ของพระองค์ท่าน” สุภาณี กล่าว
ผ้าไหมมัดหมี่ของอำเภอชนบท มีเรื่องราวที่เกี่ยวข้องประวัติศาสตร์มาช้านาน ทำให้หน่วยงานที่เกี่ยวข้องร่วมพัฒนายกระดับจัดสรรพื้นที่ก่อสร้างศาลาไหมไทย หนึ่งในโครงการเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ เนื่องในมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษาครบ 5 รอบ (12 สิงหาคม 2535) เพื่อเป็นศูนย์สืบสาน พระราชปณิธาน งานศิลปาชีพด้านผ้าไหมและผลิตภัณฑ์ไหมของภาคอีสาน
กฤติมา อนัดคะทัด ผู้จัดการศาลาไหมไทยและประธานวิสาหกิจชุมชนศาลาไหมไทย กล่าวว่า ภายในอาคารเป็นพิพิธภัณฑ์ จัดแสดงนิทรรศการ กรรมวิธีการผลิตผ้าไหมมัดหมี่ ตั้งแต่การมัดย้อม จนถึงวิธีการทอ รวมถึงผ้าไหมมัดหมี่โบราณ 398 ผืน หลากหลายลวดลาย รวบรวมปราชญ์ชาวบ้านของอำเภอชนบทมาทำผ้าไหม มีโครงการส่งเสริมอาชีพสตรีในชนบท ปัจจุบันได้พัฒนาเป็นพิพิธภัณฑ์ผ้าไหม
“ในส่วนจัดแสดงมี “ชุดไทยพระราชนิยม” ที่ได้รับแรงบันดาลใจจากพระพันปีหลวง ที่พระองค์ท่านออกแบบไว้ เพื่อให้เป็นอัตลักษณ์ของอำเภอชนบท โดยใช้ผ้าไหมมัดหมี่ ที่ทอโดยชาวชนบทนำมาตัดเย็บ จัดแสดงไว้ที่พิพิธภัณฑ์ ศาลาไหมไทย ให้คนที่สนใจเข้าชมฟรี เรียกได้ว่าศาลาไหมไทยเป็นศูนย์กลางความรู้เกี่ยวกับผ้าไหมมัดหมี่ของอำเภอชนบทแบบครบวงจร”
กฤติมา กล่าวต่อว่า อีกหนึ่งงานของศาลาไหมไทย คือการเข้าไปส่งเสริมอาชีพให้กับชาวบ้านที่มีความสามารถในการทอผ้า โดยมี 3 พระองค์ คือ ในหลวงรัชกาลที่ 3 พระพันปีหลวง และสมเด็จพระเทพฯ ที่ดูแลอุปถัมภ์มาอย่างต่อเนื่อง มีช่วงหนึ่งที่ออกไปส่งเสริมชาวบ้าน แต่ชาวบ้านขายผ้าไม่ได้ ทางศาลาไหมจึงรับซื้อผ้าจากชาวบ้านที่ไปส่งเสริมเพื่อที่นำไปจัดจำหน่าย
“พระองค์ท่านมีพระมหากรุณาธิคุณให้สำนักพระราชวังมารับผ้าจากศาลาไหมไทย เพื่อนำไปจำหน่าย รวมทั้งมีช่วงที่งบประมาณในการส่งเสริมเริ่มลดลง เมื่อความทราบถึงในหลวงรัชกาลที่ 9 พระองค์ท่านมอบงบประมาณมาเพิ่ม 2 แสนบาท แล้วให้โอวาทว่า การศึกษาเปรียบเสมือนกับการลงทุนอีกแบบหนึ่ง ท่านไม่ได้ตำหนิแต่อย่างใด ยิ่งทำให้คนทำงานมีกำลังใจในการทำงาน”
“จากที่ในระยะแรกพระองค์ทรงประคับประครองให้ชาวบ้านได้มีอาชีพ จนผ้าไหมของอำเภอชนบท และหลายจังหวัดทางภาพอีสานเป็นที่รู้จัก ชาวบ้านมีอาชีพที่ทำอยู่ในพื้นที่ มีรายได้ เกิดการพัฒนาการทอผ้า และพัฒนาผลิตภัณฑ์ในรูปแบบต่างๆ สามารถสร้างอาชีพได้ด้วยตัวเอง”
“พระองค์ท่านยังคงติดตามถามข่าวอย่างต่อเนื่อง ศาลาไหมไทยไม่เป็นเพียงสถานที่จัดแสดงผ้าไหมมัดหมี่ของชาวบ้านเท่านั้น แต่เรายังเป็นพื้นที่ให้ความรู้ เกิดการสืบสานต่อยอดภูมิปัญญาการทอผ้าของพระบรมราชชนนีพันปีหลวงเอาไว้ ข่าวการสวรรคตของพระองค์ท่านไม่สามารถบอกกล่าวเป็นคำพูดได้เลย สิ่งที่ทำคือตั้งใจทำงานส่งเสริมชาวบ้าน ได้รับใช้พระองค์ท่านถือว่าเป็นความภาคภูมิใจอย่างที่สุด” กฤติมา กล่าว
ด้าน ภพพล เกษมสันต์ ณอยุธยา กล่าวว่า ในฐานะนายกสมาคมไหมไทยและสิ่งทอ จ.ขอนแก่น พร้อมผู้ประกอบการ วิสาหกิจชุมชน ขอแสดงความอาลัยสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ซึ่งพระองค์ได้มีคุณูปการนานานับประการกับวงการไหมไทยและสิ่งทอทั่วประเทศ โดยเฉพาะที่ จ.ขอนแก่น
“พระองค์ท่านได้เรียกให้เข้าไปในพระราชวัง มีพระราชดำรัสให้พัฒนาผ้าไหม ในพื้นที่บ้านหัวฝาย ต.ปอแดง อ.ชนบท จ.ขอนแก่น เพื่อยกระดับทำลวดลายต่างๆ ขึ้นมา ทำให้ชาวบ้านเกิดอาชีพและรายได้ โดยทางสมาคมได้ยกระดับผ้าไหมตามพระราชดำรัสของท่าน ออกแบบลายผ้าประจำจังหวัดขึ้นมา และออกแบบแฟชั่นทั้งกระเป๋า เสื้อผ้า เพื่อให้ออกสู่สายตาชาวโลกได้ และเดือนหน้า (พ.ย.2568) ผู้ประกอบการไปดูงานและเจรจาธุรกิจที่เมืองลียง (Lyon) ประเทศฝรั่งเศส ซึ่งเมืองนี้มีชื่อเสียงด้านผ้าไหมอันดับหนึ่งของโลก”
“สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงมีพระราชดำรัส ส่งเสริมอาชีพ ส่งเสริมรายได้ และยกระดับเกษตรกรผู้ทอผ้าไหม สนับสนุนให้ชาวบ้านปลูกหม่อนสายพันธุ์ดี สำหรับเลี้ยงไหม ออกแบบลวดลายผ้าที่มีทั้งลายโบราณ และลายร่วมสมัย พร้อมอนุรักษ์ภูมิปัญหาท้องถิ่นของไทยไว้”
พระองค์ท่านได้ดำเนินการอย่างต่อเนื่องและยาวนาน ทำให้รู้สึกซาบซึ้งในพระมหากรุณาธิคุณ แก่ปวงชนชาวไทย ทางสมาคมไหมไทยและสิ่งทอ จ.ขอนแก่น ได้ต่อยอดทำงานตามพระราชดำริ โดยยกระดับผ้าไหมเป็นเมืองหัตถกรรมโลกแห่งผ้ามัดหมี่ ออกแบบลายผ้าของจังหวัดขอนแก่น พร้อมกับยกระดับช่างทอในกลุ่มภูมิปัญญา ให้ออกแบบลายผ้าแฟชั่น พร้อมนำไปทำเป็นผลิตภัณฑ์ที่หลากหลาย ทั้งชุดผ้าไหม กระเป๋า รองเท้า ที่มีความทันสมัย ส่งออกไปขายต่างประเทศ
นายกสมาคมไหมไทยและสิ่งทอ จ.ขอนแก่น กล่าวต่อว่า ประมาณเดือนพฤศจิกายน 2568 ทางสมาคมนำผู้ประกอบการ 15 ราย ไปศึกษาดูงาน พร้อมกับเจรจาการค้าที่เมืองลิยง ประเทศฝรั่งเศส เมืองที่ขึ้นชื่อว่าเป็นเมืองแห่งผ้าไหมระดับโลก เนื่องจากมีประวัติศาสตร์อันยาวนานในการทอผ้าไหม และเคยเป็นศูนย์กลางอุตสาหกรรมผ้าไหม
เมืองนี้ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลกโดยองค์การยูเนสโก เนื่องจากความสำคัญทางสถาปัตยกรรมและประวัติศาสตร์ที่เกี่ยวข้องกับอุตสาหกรรมผ้าไหม ซึ่งจะเป็นประโยชน์ต่อกลุ่มชาวบ้านที่ทอผ้าไหมของไทยได้เกิดไอเดียแล้วนำกลับมาพัฒนาต่อยอดในการออกแบบลายผ้าให้เข้ากับตลาด พร้อมผลักดันผ้าไหมของจังหวัดขอนแก่นเข้าสู่ตลาดโลก
“ทั้งหมดนี้ถือเป็นการต่อยอด ส่งต่อและอนุรักษ์ภูมิปัญญาการทอผ้าไหมในแบบชาวอีสานส่งต่อไปยังลูกหลานให้เกิดความภูมิใจ พร้อมกับอนุรักษ์การทอผ้าไหมตามที่พระองค์ท่านได้สนับสนุนมาโดยตลอด”
สำหรับผ้าไหมมัดหมี่ของ อ.ชนบท จ.ขอนแก่น ถือเป็นมรดกไหมมัดหมี่ของประเทศ ถูกถ่ายทอดเรื่องราวจากการบอกเล่าของผู้คนที่เล่าสืบต่อกันว่า ความชำนาญด้านการทอผ้าไหมมัดหมี่ของหญิงสาวชาวอำเภอชนบท ได้รับอิทธิพลมาจากช่างในพระราชวัง โดยมีเรื่องเล่าสืบต่อกันมาว่ากว่า 200 ปี ทางกรุงเทพฯ ได้ยกทัพไปอัญเชิญพระแก้วมรกต ระหว่างการเดินทางได้พักทัพที่อำเภอชนบทนานกว่า 2 ปี ในช่วงนั้นจะมีการทอผ้าเครื่องนุ่งห่มสำหรับทหาร
ด้วยเหตุนี้จึงมีความเชื่อว่า ชาวบ้านอำเภอชนบทได้รับการถ่ายทอดจากช่างในวัง จึงทำให้ผ้าไหมมัดหมี่ที่นี่มีความประณีต สวยงาม โดดเด่นต่างจากที่อื่นๆ
ลายหมี่กง ลายขันหมากเบ็ง ลายขอพระเทพ หรือลายเชิงเทียน ถือเป็นลายเก่าแก่ที่สืบทอดกันมา ที่เป็นเอกลักษณ์ของผ้าไหมชนบท คือ “ลาย” และ “เทคนิคการทอผ้า” เนื่องจากส่วนใหญ่จะทอแบบ 3 ตะกอ ทำให้เนื้อผ้าแน่น สม่ำเสมอ มีลักษณะสีและลวดลายของผ้าด้านหนึ่งสีทึบกว่าอีกด้าน และที่สำคัญคือการใช้สีธรรมชาติ ที่เป็นเอกลักษณ์ดั้งเดิม คือ สีม่วง สีแดง สีเขียว สีเม็ดมะขาม
