เปิดประวัติธงชาติไทยจาก “แดงล้วน” ถึง “ไตรรงค์”

จุดเริ่มต้น อโยธยา เคยใช้ ธงแดงล้วน ก่อนสมัยโบราณ ไม่มีหลักฐานแน่ชัดว่า “ธงชาติ” แบบที่เราเข้าใจในตอนนี้มีใช้ตั้งแต่เมื่อไร แต่มีหลักฐานชัดว่า “ธงแดงล้วน” เป็นธงที่ใช้กับเรือเดินทะเลของสยาม / ไทย โดยเฉพาะในสมัยอยุธยา–ธนบุรี สัญลักษณ์สีแดงนี้ถูกใช้เป็น “เครื่องหมายทั่วไป” สำหรับเรือสัญชาติไทย   

ในยุคที่ค้าขายกับต่างประเทศมากขึ้น ความจำเป็นในการ “แยกแยะ” กับธงต่างชาติทำให้เกิดแนวคิดใส่ “สัญลักษณ์” บนพื้นธงสีแดงเดิม   

สัญลักษณ์แรก  จักร (Chakra) & ช้างเผือก สมัยรัชกาลที่ 1 (พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก) เป็นต้นมา เรือหลวงเริ่มใช้ธงแดง + วงจักรสีขาว ซึ่งน่าจะสื่อถึง “จักรี” (Chakri) หรืออำนาจของราชวงศ์จักรี ต่อมาปี พ.ศ. 2352 รัชกาลที่ 2 เพิ่ม “ช้างเผือก” (white elephant) ไว้ในวงจักรเพื่อสื่อถึงพระราชอำนาจและเกียรติยศของพระมหากษัตริย์ ช้างเผือกเป็นสัตว์ที่ในวัฒนธรรมไทยถือเป็นสัตว์มงคล  ต่อมา “จักร” ถูกถอดออก เหลือเพียงช้างเผือกรวมกับพื้นแดงเป็นสัญลักษณ์ของชาติและองค์พระมหากษัตริย์   

“ธงไตรรงค์” เกิดขึ้นเพราะ…ธงช้างเผือกกลับหัว?ปัญหาหนึ่งของธงช้างเผือกคือ “ถ้าถูกแขวนกลับด้าน” อาจกลายเป็นช้างหัวกลับ ซึ่งถือเป็นการเสียเกียรติและดูไม่สง่างาม  ในปี พ.ศ. 2459 (พ.ศ. รัตนโกสินทรศก 129) พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 6) ได้ทรงมีพระราชดำริแก้ไขกฎหมายธง ให้ยกเลิกธงช้างเผือก และเปลี่ยนเป็นธงที่มีลวดลายง่ายต่อการผลิตและไม่มีปัญหาหงายกลับด้าน   

ช่วงแรกแบบไตรรงค์ที่ใช้เป็นธงพลเรือน (civil ensign) คือ แถบสีแดง-ขาว-แดง (ยังไม่มีสีน้ำเงินตรงกลาง)  ต่อมาในวันที่ 28 กันยายน พ.ศ. 2460 ธงแบบใหม่ที่เรารู้จักในปัจจุบัน — แดง-ขาว-น้ำเงิน-ขาว-แดง — ได้ถูกประกาศใช้เป็นธงชาติอย่างเป็นทางการ และถือว่าเป็นวันที่ “วันพระราชทานธงชาติไทย” มาจนถึงทุกวันนี้   

ความหมายของสี ตามที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงให้ไว้: 

• แดง = เลือดอันยอมพลีเพื่อธำรงรักษาชาติและศาสนา   
• ขาว = ความบริสุทธิ์แห่งศาสนา   
• น้ำเงิน = สีส่วนพระองค์ของพระมหากษัตริย์  


ธงไตรรงค์ยังสอดคล้องกับ “อุดมการณ์ชาติ–ศาสนา–พระมหากษัตริย์” ซึ่งเป็นรากวัฒนธรรมที่อยู่ในแนวคิดสมัยใหม่ของไทย   

ประเด็น “เด็ด” ของ ธง  

“ธงกลับหัว = ผิด?”เรื่องนี้เป็นจุดที่หลายคนอาจไม่รู้  ธงช้างเผือกมีปัญหาถูกแขวนกลับด้านได้ง่าย ทำให้ช้างหัวกลับ ซึ่งเป็นเรื่องอัปยศในสายตาราชสำนัก จึงเป็นหนึ่งในแรงผลักดันให้มีการเปลี่ยนเป็นธงแบบไตรรงค์   

เลือด + ศาสนา + ราชา: แต่คำอธิบายสีไม่ใช่ “รัฐธรรมนูญ” แม้ว่าธีม “ชาติ–ศาสนา–พระมหากษัตริย์” จะถูกอ้างอยู่บ่อยครั้ง แต่ไม่มีบทบัญญัติในรัฐธรรมนูญหรือกฎหมายธงที่ระบุไว้ชัดเจนว่านี่คือ “ความหมายทางการอย่างเป็นทางการ” ของสีธง มีแต่คำอธิบายตามประเพณีและพระราชดำรัส   

ธงไทยเคยไม่มี “สีน้ำเงิน” ?ใช่ครับ — ช่วงแรกของธงไตรรงค์ (พ.ศ. 2459–2460) ไม่มีสีน้ำเงินตรงกลาง เป็นแค่แดง–ขาว–แดงเท่านั้น ก่อนที่จะ “เติมสีน้ำเงิน” เพื่อให้ดูไม่ย้อนกลับด้าน  การเลือกสีน้ำเงินอาจได้รับอิทธิพลจากการเป็นฝ่ายสัมพันธมิตรในสงครามโลกครั้งที่ 1 หลายประเทศพันธมิตรใช้สีแดง-ขาว-น้ำเงิน เช่น อังกฤษ ฝรั่งเศส เป็นต้น  และ “สีน้ำเงิน” ยังเป็นสีประจำวันเสาร์ — วันเกิดของรัชกาลที่ 6 ซึ่งอาจเป็นอีกเหตุผลหนึ่งที่ทรงเลือกสีนั้นมาใส่ไว้ในธง   


ข้อคิดเชิงวัฒนธรรม + การเชื่อมกับ Gen Z ธงชาติจึงไม่ใช่แค่ “สัญลักษณ์บนเสา” แต่มันสะท้อนวิวัฒนาการทางวัฒนธรรมที่เคยเกิดขึ้นในประเทศไทยอีกด้วย